برج سه گنبد ارومیه، بنایی باقیمانده از دوران سلجوقیان - نقد و بررسی سینما

به گزارش نقد و بررسی سینما، آذربایجان غربی یکی از استان های مرزی ایران و مرکز آن شهر زیبای ارومیه است. استان آذربایجان غربی تنها استان هم مرز با کشور ترکیه است. بخش جنوبی آن اغلب کردنشین بوده و به نام مکریان شناخته می گردد. موقعیت این استان و هم جواری اش با کشور ترکیه باعث شده که این استان از طبیعت بسیار زیبایی برخوردار باشد. یکی از جاذبه های تاریخی در شهر ارومیه سه گنبد است.

سه گنبد (Se Gonbad) نام برجی در جنوب شرقی شهر ارومیه است. این بنا در واقع آرامگاه بوده و در سال 580 قمری ساخته شده است. بنای سه گنبد در جنوب شرقی ارومیه، خیابان جانبازان (استاد برزگر) واقع شده است و امروز با توسعه شهر در میان بافت قدیمی قرار گرفته و در اطراف آن محوطه و حریمی ساخته شده تا تزئینات و بنای برج دچار صدمه و آسیب نگردد. این بنا به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

این بنا در واقع آرامگاهی است که قدمتش به زمان سلجوقی برمی گردد و به شکل استوانه ای مدور از سنگ و آجر بنا شده است. قسمت های پایینی این برج تا بلندای حدود 6.3 متر با سنگ های تراش خورده خاکستری پوشیده شده اما از این بخش به بالا تمامی بنا با آجرهای چهارگوش ساخته شده است.

علت نامگذاری

بعضی در وجه تسمیه این بنا قدیمی می گویند این بنا بخاطر وجود سه گنبد در سه طبقه آن بدین نام مشهور است و گروهی از مورخان نیز عقیده دارند که وجود دو بنای دیگر که در مجاورت روستایی بنام چهریق از دهستان های شهرستان سلماس وجود داشته است علت نامگذاری این مجموعه به سه گنبد می باشد.

تاریخچه برج سه گنبد

سه گنبد برجی مدور است که در سال 580 هجری به دست منصور بن موسی ساخته شده و با اینکه در زمان سلجوقیان ساخته شده اما شیوه آجرکاری و ظاهر ساختمانی اش به مانند برج های دوره طغرل است. با این حال تعدادی شواهد نشان می دهد که بنا در قرن 6 ساخته شده است؛

معماری این بنا شباهت زیادی با دیگر مقبره های دوره سلجوقی دارد. به عقیده بعضی در گذشته در اینجا بنای دیگری متعلق به دوره ساسانی وجود داشت که پس از حمله اعراب متروک و نابود شد، البته مدرکی برای اثبات این نظر وجود ندارد.

در ورودی بنا سه کتیبه از جنس سنگ تراش خورده به زبان کوفی وجود دارد که در انتهای آن تاریخ 580 هجری ذکر شده است. با استناد به همین کتیبه، بنا به دستور شیث قاطه المظفری، یکی از امرای سلجوقی درست شده است.

معماری و مشخصات بنا

معماری بیرونی

سه گنبد، برجی استوانه ای و مدور به ارتفاع 13 متر و قطر 5 متر است که دارای دو بخش سرداب و شیون گاه و دو ورودی مجزا می باشد.

این بنا دریچه هایی در 4 سمت خود دارد و دو طبقه دارد؛

طبقه اول: سردابی است که با پوششی قوس دار از طبقه دوم جدا می گردد و دری کوچک به ارتفاع 170 سانتی متر دارد.

طبقه دوم: اتاق مقبره است و دری به ارتفاع 250 سانتی متر دارد.

در دو طرف بنا به صورت شمالی و جنوبی دو نورگیر هست که چهار کانال باعث ارتباط آن ها با فضاهای طبقه بالا و پایین می گردد. با اینکه عده ای این روزنه ها را نورگیر می دانند اما با توجه به محل قرار گیری و نور کمی که از آن ها عبور می نماید می توان علت ایجاد آن ها را کوران هوا دانست.

در طبقه بالا و پایین مقبره دو درب وجود دارند. درب پایینی از جنس آهن بوده و در سال های بعد به بنا اضافه شده است. درب طبقه بالا نیز از دو لنگه چوبی ساخته شده که طبق تصاویر به جا مانده از آن موقع می توان حدس زد که این درب نیز بعدها به بنا اضافه شده است.

این برج استوانه ای یک دخمه ای دارد که روی قسمت بالایی اش اتاق مقبره آجری ساخته شده و معماری درگاه وردی این اتاق که از قطعات سنگی و گچ با نقوش هندسی طراحی و با کتیبه تزئین شده، بسیار جالب توجه است. سمت ورودی شمالی مقبره از طریق یک قاب پر نقش و نگار زیبا احاطه شده و روی در ورودی سه کتیبه واقع شده است که بالایشان با مقرنس کاری ساده تزئین شده است. دیوارهای بنا و سقف اصلی گنبد نیز تا به امروز سالم و دست نخورده به جای مانده اند.

معماری داخلی

اتاق مقبره به شکل مربع است و این اتاق مربع شکل به طور شگفت و با مهارت خاص معمار داخل یک برج استوانه ای جای گرفته است و دوباره با ترفندهای معماری به شکل دایره درآمده و به رویش گنبدی نهاده شده است. داخل اتاق مقبره تزئینات زیبا نظیر قرینه های مقرنس دار در گوشه ها، طاق نماهای هلالی تیز و کاربندی ها به چشم می خورند. ثق ظاهری اتاق قبه ای دارد که آجرهایش به صورت حلقه به دور یک مرکز چیده شده اند.

کف اتاق مقبره نیز در داخل دخمه زیرین تماما از بین رفته و تنها بقایای کمی از آن در کناره ها به جای مانده اند. دخمه از طاق های هلالی آجری پوشیده شده است و پایه این طاق ها در اطراف قابل مشاهده هستند. کف دخمه با آجرهایی با طرح های هندسی زیبا پوشش یافته و ارتفاع دقیق دخمه به علت ویران شدن سقف قابل تشخصی نیست. اما طبق تحقیقات انجام شده 1.5 متر تخمین زده می گردد. علاوه بر گنبد بلند 9 متری بنای برج سه گنبد، تزئینات سنگی و رنگ آمیزی ها باعث برجسته شدن این بنای تاریخی شده اند.

قبرهای تاریخی زیادی در اطراف برج سه گنبد وجود داشتند که متعلق به افراد ممتاز جامعه بودند و به علت قدسیت محل در این مکان دفن شده بودند. اما امروزه از بین رفته اند. از ویژگی های جالب برج سه گنبد می توان به سردر پرنقش و نگار و مجذوب کننده آن اشاره نمود. با وجود این که در آن دوران تزئینات کاشی کاری از هنرهای رایج بود، اما هیچ اثری از رنگ آمیزی در این بنا وجود ندارد. در عوض، معمار برای نشان دادن هنر و استعدادش از آجر و سنگ های قهوه ای درخشان استفاده نموده و بنا را اینگونه مزین نموده است. البته بخشی از این تزئینات امروزه از بین رفته اند.

تزیینات بنا

نکته مهم هنری بنای سه گنبد گذشته از گنبد رفیع با 9 متر ارتفاع و مقرنس کاری، وجود تزیینات سنگی است. علاوه بر این، سر در آن مزین به نقش ونگارهای بدیع و زیبایی است و با وجود اینکه در آن موقع کاربرد تزیینات کاشی رواج داشت؛ در این مقبره کوچک ترین اثری از رنگ آمیزی دیده نمی گردد. حروف، خطوط و نقوش هندسی سه گنبد نیز با سنگ ساخته شده اند.

گرچه از تزیینات رنگی در سازه استفاده نشده؛ معمار برای نمایش مهارت خود از آجر و سنگ ها بسیار روشن استفاده نموده که متاسفانه بر اثر بی توجهی، قسمت هایی از این تزیینات و خطوط بسیار زیبا از بین رفته است. در سال های اخیر بر اثر توجه به حفظ آثار تاریخی، به تعمیر آن اقدام شده و قسمت های آسیب دیده سنگ های نما و… به سبک اصلی بازسازی شده است.

جاذبه های نزدیک

بازار ارومیه 1.3 کیلومتر

کلیسای ننه مریم 1.7 کیلومتر

موزه ارومیه 1.9 کیلومتر

پارک ائللر باغی 2.8 کیلومتر

پارک جنگلی ارومیه 3.3 کیلومتر

پارک ساعت ارومیه 3.7 کیلومتر

دسترسی

همانطور که در ابتدا گفتیم این بنای تاریخی در جنوب شرقی شهر ارومیه در استان آذربایجان غربی و در خیابان جانبازان (استاد برزگر) واقع شده است. بنابراین برای بازدید از آن باید از طریق ماشین شخصی یا وسایل نقلیه عمومی خود را به خیابان جانبازان برسانید. در محوطه این برج تاریخی، موزه ای از سنگ های تاریخی نیز وجود دارد.

آدرس: استان آذربایجان غربی، ارومیه، خیابان جانبازان (استاد برزگر)، خیایان هدایت، کوچه چهارم

ساعت بازدید: همه روزه از ساعت 09:00 الی 22:00 (پنج شنبه ها تا ساعت 20:00)